توزیع بازار صادرات گاز روسیه در حال تغییر است. نه تنها گازپروم عرضه به برخی کشورها را قطع کرده است، بلکه اروپا نیز به سمت مستقل شدن از گاز روسیه حرکت می کند; از اینرو صادرات گاز روسیه در معرض تهدید قرار گرفته است. بسته به میزان موفقیت طرح REPowerEU، صادرات گاز روسیه ممکن است تا سال 2023 به بیش از نصف و به 8/104 میلیارد مترمکعب برسد. انتظار می رود تولید گاز روسیه کاهش یابد، زیرا در صورت توقف انتقال گاز به اروپا، امکان تغییر مسیر جریان‌ به نقاط دیگر برای روسیه محدود است. با توجه به کاهش تقاضای داخلی روسیه و صادرات کمتر به اروپا، پیش بینی می شود تولید گاز روسیه 18 درصد کاهش یابد. در ادامه گزارش به بررسی موقعیت روسیه و بازارهای جایگزین  وی پيش روي اروپا خواهیم پرداخت.
با توجه به اینکه اروپا در حال انجام اقداماتي پرهزینه برای کنارگذاشتن گاز روسیه است، چشم انداز بلندمدت تولیدگاز روسیه بسیار نامشخص است. پیش بینی می شود تا سال 2030، با پیشی گرفتن تقاضای داخلی از افزایش تولید، صادرات اين كشور کاهش یابد.

نمودار 1) افت خالص صادرات گاز روسیه

 
روسیه نیز به دنبال تنوع بخشیدن به بازارهای گاز طبیعی خود برای کاهش وابستگی به درآمد گاز اروپا است. این منجر به احداث خط لوله Power of Siberia و قرارداد گازی سالانه 38 میلیارد مترمکعبی با چین از اواخر سال 2019 شده است. طبق اظهارات گازپروم تحویل گاز به چین از طریق خط لوله Power of Siberia از نوامبر ،2021 به بالاتر از سطح قرارداد رسیده اما مشخص نیست که  حجم آن چقدر است. علاوه بر این، چین و روسیه قرارداد خرید و فروش بلندمدت گاز از طریق یک خط لوله جدید برای حجمی معادل با10 میلیارد متر مکعب در سال را  امضا کردند. مدت قرارداد 25 یا 30 سال و تاریخ شروع به کار 2025 گزارش شده است. این قرارداد کل حجم قرارداد با چین را به 48 میلیارد مترمکعب در سال می رساند که 38 میلیارد مترمکعب دیگر آن متعلق به قدرت سیبری است. تولید گاز روسیه در آینده با توانایی ارسال گاز به چین تعیین خواهد شد. تجارت با چین احتمالاً در اواسط دهه 2020 با افتتاح خط لولهPower of Siberia 2  افزایش می یابد. مطالعه امکان سنجی برای خط لوله گاز سایوز وستوک (بخش سراسر مغولستان) در اواخر ژانویه 2022 تکمیل شده است. این خط لوله به طول 962 کیلومتر در سراسر قلمرو مغولستان، با لوله هایی به قطر 1400 میلی متر و پنج ایستگاه کمپرسور در امتداد مسیرکشیده شده است. خط لوله سایوز وستوک که برای انتقال گاز طبیعی به چین از طریق مغولستان طراحی شده است، بخشی از خط لوله بزرگترPower of Siberia 2  است. به گفته گازپروم، روسیه می‌تواند از این طریق سالانه 50 میلیارد متر مکعب گاز به چین برساند. 
تغییر کلیدی دیگر در بازار صادرات گاز روسیه، رشد ال ان جی به عنوان سهمی از کل صادرات گاز روسیه است. ال ان جی به عنوان راهی برای افزایش فروش گاز به بازارهایی در نظر گرفته می شود که از طریق خط لوله به یکدیگر متصل نیستند. با این حال، تحریم‌های بخش انرژی روسیه ، امكان دسترسی به فناوری ال ان جی، تجارت با برخی شرکت‌های کلیدی و همچنين منابع مالی را محدود کرده است و در نتیجه توسعه پروژه های جدید ال ان جی بسیار دشوار خواهد شد. با این وجود، پیش بینی می شود با عملیاتی شدن چهار واحد، صادرات از یامال ال ان جی افزایش یابد. پروژه آرکتیک ال‌ان‌جی2 نیز در حال ساخت است، اگرچه احتمال می‌رود که تنها یک واحد عملیاتی شود و دو واحد دیگر به دلیل تحریم‌های فناوری مایع‌سازی مجدد برای مدت نامعلومی  به تاخیر بیفتد. از طرفی روسیه به دنبال بهره برداری از مسیر دریای شمالی می باشد که مسیر بسیار کوتاه‌تری به سمت آسیا در قطب شمال است. 

نمودار 2) رشد صادرات ال ان جی

صادرات خالص ال ان جی روسیه ( 2019-2030)

 
از سوی ديگر پیش بینی می شود در سال 2022، مصرف گاز در روسیه کاهش یابد، زیرا رشد اقتصادی روي عدد 5/12- درصد باقی مانده است. آب و هوا نیز یک متغیر کلیدی در تقاضای گاز طبیعی است و می تواند نوساناتي بزرگتر از حد انتظار را در آن ایجاد کند. دوره‌های سردتر یا طولانی‌تر زمستان می‌تواند منجر به تغییرات و افزايش بی ثباتی بیشتر شود. عدم امکان تغییر مسیر جریان‌ها به جایي دیگر، روسیه را مجبور خواهد کرد گاز بیشتری را به ذخایر بفرستد یا تولید گاز را کاهش دهد. با این حال، پيش بيني مي شود كه در بلندمدت با توجه به چشم‌انداز منفی رشد اقتصادی، به دنبال آن کاهش مصرف برق و همچنین افزایش ميزان جمعیت نامطلوب، تولید گاز کاهش یابد كه اين وضعيت با تحریم های غرب تشدید شده است.
انتظار می¬رود مقدار فزاینده ای از ال ان جی روسیه به سمت شرق حرکت کند، به خصوص که مسیر دریای شمال هر سال برای مدت زمان طولاني تري باز می شود. تقاضای ال ان جی چین در سال 2021 افزایش یافته و از ژاپن پیشی گرفته است، روسیه ناگزیر است به سرعت معاملات خود را با چین دنبال کند تا فروش از دست رفته اروپا را جبران کند. از طرفی، اعتبار روسیه به عنوان تامین¬کننده قابل اعتماد گاز طبیعی آسیب دیده است و چین ممکن است علاقه¬ای به وابستگی بیش از حد به حجم گاز روسیه نداشته باشد. 

چین خرید گاز روسیه را افزایش داده است، در حالی که اروپا در تلاش است تا وابستگی خود را کاهش دهد. آیا چین می تواند یک بازار جایگزین برای روسیه محسوب مي شود ؟ روسیه به عنوان یک منبع گاز برای چین چقدر مفید است؟ 
دليلي براي بدبيني در آينده نزديك وجود دارد. وضعیت برای روسیه مناسب ارزيابي نمي شود. زیرا تحریم ها تقریباً ورود فناوری را از غرب قطع کرده است و بسیاری از شرکت های غربی به طور کلی از کشور خارج شده اند. پروژه های ال ان جی روسیه با خروج چندین شرکت که هم در تامین مالی و هم در ساخت و ساز مشارکت داشتند، ضربه خورده است. صادرات گاز روسیه با توقف نورد استریم 2 که انتظار می رود هرگز کامل نشود، آسیب خواهد دید. علاوه بر این، تهدید روسیه برای قطع عرضه گاز به اروپا، این قاره را به انجام اقدامات بی سابقه ای، از جمله ابتکار REPowerEU  ، تشویق کرده است که هدف آن کاهش دو سوم واردات گاز روسیه به اروپا به ميزان تنها دو سوم  در سال 2022 است.البته باید دید اروپا تا چه حد می تواند از واردات گاز روسیه دوری کند. تلاش هماهنگ اروپا برای کاهش واردات گاز روسیه و همچنین عدم عرضه روسیه به برخی کشورهای اروپایی، تولید گاز را احتمالا بیشترکاهش خواهد داد. فارغ از اينكه گازپروم جایگزین های متعددی برای فروش ندارد،  فضای ذخیره-سازی آن نیز رو به اتمام است. از زمانی که مسکو اعلام کرد پرکردن ذخایر داخلی نسبت به صادرات گاز باید در اولویت قرار گیرد، سطح ذخیره‌سازی گاز روسیه قبل از فصل زمستان به دقت زیر نظر گرفته شده است. گازپروم اعلام کرد که ذخیره گاز روسیه تا 24 اگوست 4/91 درصد پر شده است. 
صادرات به چین از طریق خط لوله و به آسیا از طریق ال ان جی در حال افزایش است، اگرچه  رشد این صادرات به اندازه کافی سریع نخواهد بود تا بتواند حجم از دست رفته اروپا را جایگزین کند. چین در سال 2021 تنها 5/16 میلیارد متر مکعب گاز از روسیه خریداري نمود، در حالی که اروپا در همان سال 170 میلیارد متر مکعب ال ان جي از روسیه دریافت کرده است. ارزیابی میزان بزرگی این تغییر بسیار دشوار است، زیرا چین در سال جاری انتشار اطلاعات درباره واردات گاز از اين خط لوله را متوقف کرد.
از طرفی چین، تنها بازار بزرگ در منطقه خواهد بود که برای جذب اين حجم عظيم کافی باشد، بنابراين قدرت چانه¬زنی بالایی در مذاکرات خواهد داشت و روسیه مجبور خواهد شد برای تضمین صادرات، قیمت پایینی را بپذیرد. تقاضای گاز چین در سال 2021، رقمی معادل 367 میلیارد متر مکعب بود.
همانطورکه اخیراً توسط دانشکده مدیریت ییل مشاهده شد، خط لولهPower of Siberia 1، هنوز با ظرفیت کامل کار نمی کند. فقدان اتصالات خط لوله به این معنی است که گاز طبیعی، سرعت قابل جايگزين در بازارها نیست. در مورد قیمت نیز اختلاف نظر وجود دارد. چین مدت‌هاست که خواهان قیمتي پایین‌تر از قیمت‌هایی است که توسط مشتریان اروپای غربی روسیه پرداخت می‌شود.
از طرف ديگر، هرگونه تسریع چين درگذار انرژی به منابع تجدیدپذیر، برای صادرکنندگان گاز همچون روسیه اتفاق بدی خواهد بود. چشم انداز بلندمدت، بستگي به سرعت گذار انرژی از سوخت های فسیلی بستگی دارد. اقدامات بلندمدت روسیه به منظور ایجاد تنوع در بازارهای فروش احتمالاً بر بازارهای صادرات ال ان جی استرالیا هم تأثیر می گذارد. خط لوله Power of Siberia 2 ممکن است نقش مهمی در توانایی چین برای تغییر منابع وارداتی گاز خود داشته باشد و  باعث شود تا حجم کمتری را از تامین کنندگان استرالیایی وارد کند. این امر به ویژه زمانی صادق خواهد بود که گاز خط لوله در مقایسه با ال ان جی استرالیا مقرون به صرفه باشد. 
علاوه بر آن باید در نظر گرفت كه  چین یک واردکننده گاز با رويكردي كاملاَ متنوع است و بعید به نظر می رسد که رهبری چین علاقه ای به افزایش وابستگی تنها به یک کشور در این بخش مهم داشته باشد. این کشور مقادیر زیادی گاز طبیعی مایع از جمله از ایالات متحده و استرالیا وارد می¬کند. استرالیا مهم‌ترین منبع واردات گاز چین در سال‌های 2020-21 بود که حجمی معادل با 7/30 میلیون تن ال ان جی ( معادل با 3/42 میلیارد متر مکعب) را تامین کرده است. همچنین چین دارای خطوط لوله گاز طبیعی به آسیای مرکزی است که مهمترین آنها، گاز ترکمنستان را با خط لوله به این کشور انتقال می دهد.
روسیه ناچار است  برای چیزی حدود ۷۵ تا ۹۵ میلیارد مترمکعب گاز یا بازار جدیدی پیدا کند. در صورت حرکت روسیه به سمت شرق، بازیگران بزرگی به جز چین  وجود نخواهد داشت، اما همانگونه که در بخش های قبل گفته شد این طرح با مشکلات و موانعی مواجه بوده است. حتی اگر معضلات فنی انتقال حل شود، زیرساخت‌های روسیه در کوتاه‌مدت این اجازه را نمی‌دهد که شرق را به راحتی جایگزین اروپا کند. در این میان فرصتی برای روسیه فراهم شده است که با معکوس کردن خط لوله  CAC با ظرفیت ۳۰ تا ۵۰ میلیارد مترمکعب گاز و انتقال گاز خود به ترکمنستان، سپس انتقال آن به ایران از طریق دو خط لوله با ظرفیت نهایی ۲۰ میلیارد مترمکعب، بتواند گاز خود را به ایران انتقال دهد. 
روس‌ها می‌توانند با توسعه پروژه انتقال گاز ایران به سمت شرق گاز خود را به ایران بفروشند و ما نیز این حجم از گاز را تحت قرارداد خود به بازارهای جنوب آسیا صادر کنیم. هدف ج.ا.ایران ترانزیت و سوآپ گاز نیست، بلکه ايران خواهان تجارت و خرید و فروش گاز طبق برنامه¬ی خودش است تا چنانچه توسعه منابع گازي را در پيش داشته باشد، بتواند در آینده سهم بازار جمهوری اسلامی را در ميان بازارهاي موجود حفظ کند. در صورتیکه ایران از این فرصت استفاده نکند، ممکن است روس‌ها به سناریوهای دیگر بیندیشند. یکی از سناریوهای روسیه، به رسمیت شناختن طالبان و صادرات گاز از مسیر افغانستان به پاکستان است. هم اكنون  بحث‌هایی در زمینه تعامل روس‌ها با طالبان و عملیاتی کردن خط لوله تاپی  مطرح است. 
یکی دیگر از گزینه های پیش روی روسیه که اخیرا بعد از نشت گاز و تعطیلی در نورد استریم ۱ مورد بحث قرار گرفته، کشور ترکیه است. روسیه به تازگي مذاکرات جدی را با تركيه درباره انتقال گاز بیشتر از طریق این کشور آغاز کرده است.
در گزارش دانشگاه ییل آمده است: « به طور کلی باید در نظر گرفته شود که چشم انداز روسیه در پیدا کردن خریداران جایگزین برای تولید گاز طبیعی خود، پس از زمستان آینده بسیار نامطلوب به نظر می رسد». بعید به نظر می¬رسد روسیه در مقایسه با موقعیت مسلطی که در بازار اروپا داشت، قدرت بازار بالایی در آسیا پیدا کند. چرخش گاز از اروپا به آسیا رخ خواهد داد، اما بعید به نظر می رسد این تغییر یک به یک باشد.