بحران میان روسیه و اوکراین بازار جهانی گاز طبیعی را متحول کرده و تلاش‌های اروپا برای جایگزینی گاز روسیه باعث افزایش قیمت‌ها برای خریداران در سراسر جهان شده است. این تحولات،  بطور ویژه کشورهای آسیای جنوبی مانند پاکستان که اقتصاد آن‌ها به شدت به گاز وابسته است را تحت فشار قابل توجهای قرار داده است.
گاز طبیعی 50 درصد از کل منابع انرژی پاکستان را تشکیل می‌دهد، این کشور همچنین برای تولید یک سوم از برق خود به گاز متکی است. به گفته مقامات وزارت نفت پاکستان، با توجه به کمبود شدید ارز، این کشور با زمستان سختی در زمینه جیره بندی گاز مواجه است؛ بطوریکه خانوارهای پاکستانی سه بار در روز (سه ساعت در صبح، دو ساعت بعد از ظهر و سه ساعت در عصر) گاز خواهند داشت.
خط لوله گاز پاکستان استریم (PSGP) که پیش از این با نام‌های خط لوله گاز شمال-جنوب  یا پاک‌استیم  شناخته می‌شد، یک خط لوله پیشنهادی روسیه برای انتقال ال‌ان‌جی وارداتی از بندر قاسم کراچی  به مناطق صنعتی در شمال شرقی استان پنجاب  است. این پروژه که قرار بود در سال 2020 راه‌اندازی شود، با چالش های متعددی مواجه شد؛ بطوریکه نام و ساختار مشارکت آن به دلیل مقابله با تحریم‌های آمریکا علیه شرکت‌های روسی تغییر یافت.

 براساس پیش‌بینی بلندمدت فیچ‌سلوشن، انتظار می‌رود که رشد تقاضای گاز در پاکستان ثابت باشد که این امر، عمدتاً ناشی از رشد تقاضای بخش برق است. سازمان تنظیم مقررات نفت و گاز پاکستان  تخمین می‌زند که در حال حاضر این کشور با کمبود حدود 38 تا 40 میلیارد مترمکعب گاز مواجه است که در صورت ادامه تاخیر در توسعه زیرساخت‌ها، می‌تواند در دهه آینده تا 70 میلیارد متر مکعب افزایش یابد.
در سال 2015، پاکستان و روسیه یک توافقنامه بین دولتی برای اجرای پروژه خط لوله گاز شمال- جنوب امضا کردند که بعدها به پاکستان استریم تغییر نام داد تا ال‌ان‌جی را از کراچی به لاهور منتقل کند. خط لوله پاکستان استریم، روسیه را به هیچ کشور آسیایی متصل نمی‌کند. به عبارت دیگر، این خط لوله که توسط شرکت‌های روسی ساخته شده ، تنها از پاکستان عبور می‌کند و در جهت رفع نیازهای داخلی این کشور است. در واقع، پاکستان یکی از بازارهای گاز با رشد سریع در آسیا بوده مطالبه فراوانی برای انرژی دارد.

شکل 1: خط لوله پاکستان‌‎استریم
 
source 1: ISGS

بر اساس توافقنامه ای بین دولتی   که در اکتبر 2015 میان روسیه و پاکستان امضا شد، 85 درصد از هزینه‌های مورد نیاز پروژه توسط روسیه و مابقی توسط پاکستان تامین می‌شد و قرار بود روسیه این پروژه را از حیث مدل ساخت، مالکیت، بهره برداری و واگذاری  (برای 25 سال اول و پیش از انتقال مالکیت به پاکستان)، احداث و راه‌اندازی کند؛ بطوریکه این کشور در مدت مذکور، از حقوق کامل بهره‌برداری از این خط لوله برخوردار باشد. روسیه در ابتدا، RT Global را برای اجرای ساخت خط لوله معرفی کرد و پاکستان، شرکت دولتی موسوم به Inter State Gas Systems (ISGS) را نامزد کرده بود. در سال 2016، ایالات متحده تحریم‌هایی را علیه RT Global که یکی از سهامداران اصلی پروژه بود، اعمال کرد.
این پروژه قرار بود در سال 2020 راه‌اندازی شود، اما روسیه ناچار شد برای RT Global جایگزینی در نظر بگیرد. این خط لوله، نمونه نادری از مشارکت روسیه بدون شرکت گازپروم است که شامل کنسرسیوم خط لوله اوراسیا  ، سازنده لوله‌های فولادی TMK  و همچنین مرکز خدمات عملیاتی است که توسط وزارت انرژی روسیه اداره می‌شود.
در جولای 2021، دو کشور بر اساس توافقنامه بین دولتی بازنگری شده، ساختار پروژه خط لوله گاز را تغییر دادند. براین اساس، قرار شد شرکت‌های دولتی پاکستان 74 درصد سهام و روسیه 26 درصد باقی مانده را در اختیار داشته باشند. به نظر می‌رسد این پروژه نیازمند سرمایه‌گذاری‌هایی بین 1.5 تا 3.5 میلیارد دلار است، که براساس اظهارات روسیه مقدار آن تا 1.5 میلیارد دلار و طبق برآورد پاکستان، تا 3.5 میلیارد دلار می‌رسد و 26 درصد آن توسط مسکو و مابقی 74 درصد توسط اسلام‌آباد تامین خواهد شد. این گزینه هم اختیار فروش  و هم اختیار خرید  را برای طرف روسی در نظر می‌گیرد و اگر این پروژه امکان‌پذیر نباشد، واحدهای آن می‌توانند از پروژه خارج شوند و یا اگر بتوانند ترتیبات مالی جذابی را که برای پاکستان قابل قبول است ارائه کنند، سهام خود را به 49 درصد افزایش دهند. در هر صورت، نهادهای پاکستانی اکثریت سهام را حفظ خواهند کرد. مزیت دیگر ساختار مالکیت جدید این بود که تحریم‌های ایالات متحده علیه برخی از شرکت‌های روسی را نقض نمی‌کرد.
شرکت‌های دولتی پاکستان قرار بود از محل درآمدهای حاصل از شرکت Gas Infrastructure Development Cess (GIDC) ، به ارزش بیش از 400 میلیارد روپیه که در اختیار شرکت‌های نساجی  و کود  است، سرمایه‌گذاری خود را انجام دهند و تأمین مالی اجزای تبادلات ارزی  از طریق اعتبار تأمین‌کنندگان یا تأمین مالی پروژه برعهده طرف روسی باشد تا مواردی که از خارج کشور تامین می شود مانند فولاد، خدمات فنی ، خطوط لوله و محصولات مرتبط، و مواد غیرقابل دسترسی در پاکستان را پوشش دهد. قرارداد امتیاز برای این خط لوله برای 25 تا 30 سال باقی خواهد ماند.
در ابتدای این پروژه قرار بود قطر این خط لوله، 42 اینچ در نظر گرفته شود، اما توافق شد که برای تضمین 700 تا 800 میلیون فوت مکعب جریان گاز آزاد در روز و با هدف تامین نیازهای 30 تا 40 سال آینده انرژی پاکستان در نظر گرفته شود که می‌تواند به وسیله کمپرسورها تا 2000 میلیون فوت مکعب در روز افزایش یابد.
علیرغم تصمیم دیوان عالی پاکستان، قطر خط لوله 56 اینچ باشد مبنی بر دریافت اقساطی معوقات مربوط به شرکت Gas Infrastructure Development Cess از بخش خصوصی، دادگاه‌های پایین تر اجرای این حکم را متوقف کردند.
با وجود تغییر ساختار مالکیت در اواخر سال 2021، برای نشان دادن پاکستان به عنوان تنها ذینفع اصلی پروژه با هدف جلوگیری از هرگونه نقض تحریم‌ها، همچنان سرنوشت این پروژه در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است.
با توجه به این وضعیت، دولت پاکستان دو راه‌حل را بررسی کرد. گزینه اول؛ تغییر نقطه شروع خط‌ لوله از کراچی به گوادر و گزینه دوم؛ لغو قرارداد 2021 و تمدید مدل اولیه واگذاری اجرای کل پروژه به روسیه بود.
برای گزینه اول، در فوریه سال 2023، خبرگزاری پاکستان اعلام کرد که این کشور در حال بررسی تغییر «نقطه شروع» خط لوله گاز پاکستان استریم روسیه از کراچی به گوادر است، اقدامی که احتمالاً به از سرگیری کار پروژه خط لوله ال‌ان‌جی گوادر که به ایران متصل می شود، کمک می‌کند.
با این حال، در دوره نخست‌وزیر سابق این کشور (حزب مسلم لیگ پاکستان)، عربستان سعودی در بحبوحه اختلاف با قطر، به «نواز شریف» فشار آورد تا قرارداد ال‌ان‌جی با قطر و پروژه خط لوله گاز ایران-پاکستان (IP) را لغو کند که تحت این فشارها،  دولت وقت پروژه خط لوله ال‌ان‌جی گوادر  را به حالت تعلیق درآورد. با این حال، دولت مسلم لیگ پاکستان قرارداد ال‌ان‌جی با قطر را لغو نکرده بود.
به گفته یک مقام ارشد دولتی پاکستان به اکسپرس تریبون، تغییر نقطه شروع ال‌ان‌جی از کراچی به گوادر به این معنی است که دولت پاکستان پروژه خط لوله ال‌ان‌جی گوادر را احیا خواهد کرد. همچنین منابع آگاه گفتند که شرکت‌های پاکستانی و روسی، بررسی مسیر کراچی به لاهور را برای اجرای پروژه خط لوله گاز پاکستان و سایر تشریفات تکمیل کرده‌اند.
براساس گفته مقامات پاکستانی، گزینه دوم این است که دولت این کشور و روسیه ساختار پروژه توافق شده در جولای 2021 را کنار گذاشته و مدل اولیه واگذاری اجرای کل پروژه به روسیه را بر اساس مدل ساخت، مالکیت، بهره‌برداری و واگذاری تمدید کنند. به گفته ایشان، حتی طرف روسی نیز با این مدل موافقت کرده است.
در حال حاضر، سیستم موجود در پاکستان ظرفیت واردات و انتقال 1.2 میلیارد فوت مکعب آرال‌ان‌جی  را دارد. این کشور دو پایانه ال‌ان‌جی دارد که یکی متعلق به Engro و دیگری متعلق به Pakistan Gas Port است. دو پایانه ال‌ان‌جی دیگر نیز، یکی توسط Energas و دیگری توسط شرکت Tabeer در حال ساخت است. پایانه‌های جدید توانایی این کشور را برای واردات و گازی سازی مجدد ال‌ان‌جی ، به میزان 1.2 تا 1.5 میلیارد فوت مکعب در روز افزایش می‌دهند، هرچند هیچ خط لوله ای برای انتقال آرال‌ان‌جی که توسط پایانه‌های جدید وارد شده و مجدداً گازی می‌شود، وجود ندارد و پاکستان  برای انتقال آرال‌ان‌جی بیشتر، به شدت به خط لوله گاز پاکستان‌استریم نیاز دارد.
با این حال، به گفته مقامات پاکستانی، این کشور در شرایط فعلی دسترسی به ال‌ان‌جی ندارد و ممکن است ایجاد خط لوله ال‌ان‌جی فایده‌ای نداشته باشد. به گفته ایشان پایانه دوم نیز در حال حاضر به دلیل در دسترس نبودن ال‌ان‌جی در بازار جهانی با ظرفیت کمتری کار می‌کند.
جمع‌بندی
     پاکستان‌استریم به عنوان پروژه شاخص همکاری روسیه و پاکستان در نظر گرفته می‌شود؛ اما مدتهاست که ریسک تحریم ها مانع اجرای این پروژه شده و پیشرفت آن به دلیل تحریم‌های بین‌المللی، در معرض عدم قطعیت‌‌های فزاینده‌ای قرار دارد. 
از آنجایی که پاکستان روابط دوجانبه‌ای با روسیه و اوکراین دارد، اثرات مخرب بحران میان این دو کشور، با عواملی نظیر تورم بالا، بی ثباتی سیاسی، رشد اقتصادی پایین و کمبود انرژی پاکستان ترکیب شده است. با این حال به نظر می‌رسد روسیه که با تحریم‌هایی از سمت غرب (به دلیل این تنش‌ها) مواجه است، پاکستان را به عنوان جایگزین مناسبی برای بازار عرضه گاز خود ببیند.
البته باید این را نیز در نظر داشت که مسکو از عملکرد اسلام آباد نسبت به خط لوله پاکستان استریم ناامید است، زیرا دو کشور تاکنون تقریباً شش بار ساختار این پروژه را تغییر داده‌، اما نتوانسته‌اند راهی برای تکمیل آن بیابند. در جریان بازدید مقامات پاکستانی از مسکو در 10 اکتبر 2023، پروژه خط لوله پاکستان‌استریم در دستور کار قرار داشت، اما روس‌ها حتی حاضر به صحبت در مورد آن نشدند.

3-    منابع
https://egyptoil-gas.com/news/pakistan-russia-sign-agreement-on-stream-gas-pipeline/
https://www.thenews.com.pk/print/841561-north-south-gas-pipeline-project-pakistan-russia-sign-amended-iga
https://www.reuters.com/business/energy/pakistan-russia-collaboration-gas-pipeline-project-2022-02-23/
https://www.geo.tv/latest/352362-north-south-gas-pipeline-project-to-be-called-pakistan-stream-gas-pipeline
https://www.worldpipelines.com/project-news/02082023/pakistan-imports-russian-gas/
https://www.aa.com.tr/en/energy/natural-gas/russia-pakistan-agree-to-build-pakistan-stream-gas-pipeline/32802
https://tribune.com.pk/story/2398903/govt-considers-reviving-pakistan-russia-gas-pipeline-project
https://mofa.gov.pk/notice-pakistan-north-south-gas-pipeline-to-open-new-market-for-russia/
https://www.pipeline-journal.net/news/pakistan-consider-reviving-russias-north-south-gas-pipeline-project-starting-gwadar
https://www.gem.wiki/Pakistan_Stream_Gas_Pipeline
https://tass.com/economy/1523717?utm_source=google.com&utm_medium=organic&utm_campaign=google.com&utm_referrer=google.com
https://www.business-standard.com/article/international/pakistan-russia-sign-pact-for-1-100-km-gas-pipeline-from-karachi-to-lahore-121071600905_1.html
https://timesofindia.indiatimes.com/world/pakistan/pakistans-changes-in-structure-of-gas-pipeline-project-disappoint-russians/articleshow/104783487.cms?from=mdr
https://www.diplomaticourier.com/posts/how-russia-benefits-from-the-pakistan-stream-pipeline
https://economictimes.indiatimes.com/news/international/world-news/russia-backed-pakistans-proposed-gas-pipeline-hit-major-roadblock/articleshow/104830761.cms
https://tribune.com.pk/story/2443407/pakistans-changes-in-gas-pipeline-irk-russians
https://www.fitchsolutions.com/
Diplomatic Resurgence: The Revitalization of Pakistan-Russia Strategic Alignment
Russia and Pakistan: Economic and Security Сooperation on Eurasian Integration
Pakistan-Russia Relations in Changing Geostrategic Environment Zeeshan Hayat1