نکات محوری:  
-    ایده «هاب گاز» در ترکیه
از زمانی که ایده کریدور انرژی شرق- غرب برای تولید و انتقال نفت و گاز دریای خزر از طریق ترکیه به جای روسیه در دهه 1990 مطرح شد، ترکیه به سمت تبدیل شدن به یک قطب ترانزیت انرژی حرکت کرد تا بین کشورهای مبدا و مقصد انرژی ارتباط برقرار کند. از آنجایی که ترکیه  بر روی تنگه بسفر و داردانل تسلط دارد، دسترسی انحصاری به منطقه دریای سیاه دارد. علاوه بر این، از لحاظ موقعیت نزدیک به مناطقی است که  73 درصد از ذخایر نفت و 72 درصد از ذخایر گاز شناخته شده در جهان را در بر دارد. ترکیه به عنوان پل ارتباطی بین مناطق تولید در شرق، شمال و جنوب و مناطق مصرف در اروپا قرار دارد. علاوه بر این، از آنجایی که ترکیه یکی از بزرگترین مصرف¬کنندگان گاز در اروپا است، به دلیل داشتن تقاضای پایدار در بازار گاز از اهمیت بالایی برخوردار است. 
بدون احتساب خط لوله ترک استریم، ترکیه اکنون توانایی واردات سالانه 6/46 میلیارد متر مکعب گاز را از طریق چهار خط لوله دارد که 30 میلیارد مترمکعب از روسیه از طریق بلو استریم، 14 میلیارد مترمکعب از روسیه از طریق خط لوله ترانس بالکان، 10 میلیارد مترمکعب از ایران از طریق تبریز- آنکارا و  6/6 میلیارد متر مکعب از آذربایجان از طریق خط لوله قفقاز جنوبی را شامل می شود. ترکیه علاوه بر تقاضای فزاینده انرژی، با اکتشاف میدان گازی ساکاریا می¬تواند تا سال 2023 به تولید کننده گاز تبدیل شود. 

شکل 1) ترکیه گاز خود را از کجا می گیرد؟

به دلیل جنگ، بیشتر مسیرهایی که روسیه گاز خود را از طریق آنها به اروپا می فرستد مانند خطوط اوکراین (100 میلیارد مترمکعب در سال)، خط لوله یامال-اروپا (33 میلیارد مترمکعب در سال)و خطوط لوله نورد استریم I و II (هر یک55 میلیارد مترمکعب در سال) مسدود شده اند. بنابراین، تنها گزینه قابل قبولی که روسیه در حال حاضر دارد، خط لوله ترک استریم است که ظرفیت سالانه آن 5/31 میلیارد متر مکعب است. با این حال، حجم زیادی از آن به بازار ترکیه اختصاص دارد و تنها 75/15 میلیارد متر مکعب ظرفیت برای اروپا باقی می گذارد. ترکیه همچنین بخشی از کریدور گاز جنوبی (SGC) را در بر می گیرد که گاز را از آذربایجان به اروپای جنوب شرقی منتقل می کند.
حتی «پوتین»، رییس جمهور روسیه، اعلام کرد که اگرکشورهای اروپایی علاقه مند به خرید گاز روسیه از طریق ترکیه باشند، کشورش به فکر احداث یک خط لوله گاز دیگر و ایجاد یک هاب گاز در ترکیه است. روسیه از زمان شروع جنگ در اوکراین، حدود 85 میلیارد یورو از صادرات سوخت فسیلی خود به اتحادیه اروپا به دست آورده است که نشان می دهد کشورهای اروپایی هنوز روسیه را به عنوان منبع مهم انرژی خود می شناسند.  
 در چند سال گذشته، ایالات متحده و متحدان اروپایی همیشه به همکاری انرژی بین روسیه وترکیه با تردید نگاه کردند. این باور عمومی در غرب وجود دارد که خط لوله ترک‌استریم اتکای اروپا به گاز روسیه را افزایش می‌دهد و در عین حال اوکراین را دور می‌زند.
بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که انفجارهای مرموز در  خطوط لوله نورد استریم  1و 2 که به شدت بر ظرفیت عملیاتی خطوط لوله انتقال گاز روسیه به آلمان تأثیر گذاشت، نقطه عطفی در روابط انرژی بین مسکو و اروپا بود. هر دو طرف از هدف قرار دادن سیستم خط لوله در دریای بالتیک که از نزدیکی آب های سرزمین دانمارک و سوئد می گذرد، انتقاد کردند. یک تحقیق دانمارکی به این نتیجه رسیده است که این حادثه، در نتیجه خرابکاری رخ داده است. در حالی که روسیه از آن زمان انگشت اتهام را به سوی ایالات متحده نشانه رفته است، این حادثه نیاز مسکو به یافتن مسیرهای جایگزین و دور زدن آب های سرزمینی اروپا را برجسته کرد. 
«متیو برایزا»، سفیر سابق ایالات متحده در آذربایجان، می‌گوید که این آرزوی خود ترکیه است که به یک مرکز ترانزیت گاز تبدیل شود. اما این دیپلمات سابق، که در دوران ریاست جمهوری بوش نقش مهمی در شکل دادن به سیاست آمریکا در آسیای مرکزی جهت ایجاد اهرم فشار در منطقه علیه نفوذ روسیه داشت، در این باره می گوید: «روشن نیست که این همان منطقه ای باشد که ترکیه به آن فکر کرده است. روسیه این را واقعاً یک هاب نمی داند، فقط پوتین از کلمه هاب استفاده می کند».
این دیپلمات سابق معتقد است که روسیه می خواهد از پیشنهاد هاب گاز برای ایجاد شکاف بین ترکیه و ناتو استفاده کند. برایزا معتقد است روسیه می‌خواهد تا آنجا که می‌تواند گاز را از طریق ترکیه به اروپا منتقل کند تا از سهم خود در بازار محافظت کند.
برخی بر این باورندکه روسیه قصد دارد از مسیر ترکیه برای رسیدن به بازارهای بلغارستان و ایتالیا استفاده کند، جایی که به نظر می‌رسد دولت‌های تازه انتخاب شده نسبت به دریافت گاز روسیه منعطف تر هستند. 
برای اینکه ترکیه تبدیل به یک هاب گازی  شود، چندین منبع تامین از جهت ها و مسیرهای تحویل مختلف باید در یک مکان خاص متمرکز شوند تا قادر به تجارت گاز باشند. در سال های اخیر، ترکیه توانسته است منابع گاز خود را از چندین کشور مانند آذربایجان، ایران و الجزایرتنوع بخشد.

شکل 2) منابع اصلی تامین گاز ترکیه در 2021

ترکیه به عنوان یک بازیگر مهم در منطقه بالکان، بدل شدن به یک هاب گازی را هدف قرار داده است. با این حال بازار گاز ترکیه همچنان نیازمند برخی اقدامات برای رسیدن به این هدف است. بحران اوکراین وکشف میدان گازی اخیر ترکیه در میدان ساکاریا دوباره این سوال را مطرح کرد که آیا ترکیه می‌تواند یک قطب تجاری گازو تعیین کننده قیمت باشد؟

-    اقدامات ضروری برای ایجاد یک هاب گازی 
کشف گاز اخیر ترکیه می تواند به جاه طلبی های این کشور برای ایجاد یک مرکز تجارت گاز کمک کند. امروز زمان مناسبی برای ترکیه است تا بتواند گام‌های لازم برای راه‌اندازی یک هاب گازی را بردارد، زیرا قراردادهای بلندمدت تامین گاز ترکیه بین سال‌های 2021 تا 2026 منقضی و تخمین زده می‌شود که تولید گاز طبیعی ترکیه تا سال 2023 آغاز شود. مکانیسم قیمت گذاری این گونه قراردادهای بلندمدت بر اساس شاخص نفت طراحی شده است.
به منظور تشکیل یک هاب گاز فعال در ترکیه، الزامات اصلی باید مورد بازنگری قرار گیرد تا بتواند در یک چارچوب درست شکل بگیرد. 
وجود بازار آزاد
شکی نیست که آزادسازی بازار شرط شماره یک برای یک هاب گازی است و موانعی که بر سر راه  آزادسازی قرار دارد، مهمترین عوامل بازدارنده برای ایجاد یک هاب گاز است. یکی از مهم ترین موانع برای بازار آزاد گاز، ادغام عمودی فعالیت های عمده فروشی، انتقال و ذخیره سازی است. در این راستا می توان شرکت های انحصاری را برای دستیابی به رقابت و اهداف آزادسازی به چندین نهاد تفکیک کرد تا بتوانند بر روی یک فعالیت خاص تمرکز کنند. ترکیه هنوز با این هدف فاصله دارد زیرا شرکت دولتی بوتاش هنوز فعالیت های انتقال، ذخیره سازی، ال ان جی، عمده فروشی و خرده فروشی را به تنهایی در بازار گاز ترکیه انجام می دهد. دسترسی شخص ثالث به زیرساخت های گاز نیازی ضروری برای تضمین آزادسازی در بازار گاز است.
میزان رقابت، که یکی دیگر از شاخص های مهم برای آزادسازی بازار است، به سهم بازیگران در بازار گاز بستگی دارد. هاب های گاز شمال غرب اروپا(NBP و TTF)نمونه هایی هستند که بازیگر اصلی در بازار گاز ندارند. برخی از هاب های گازی دیگر در اروپا نتوانستند ساختار رقابتی کاملی را مانند قطب شمال غرب اروپا ایجاد کنند. به عنوان مثال، اگرچه اِنی ایتالیا نقشی مسلط در  PSV دارد، ایتالیا بر حفظ این شرکت به عنوان یک «قهرمان ملی» و عدم واگذاری آن اصرار دارد.
نکته مهم دیگری که بر آزادسازی تأثیر دارد، نیاز به سرمایه گذاری در زیرساخت گاز است. اگر زیرساخت‌ها در بازار گاز طبیعی به اندازه کافی موجود باشد و استفاده از آن پرهزینه نباشد، آزادسازی می تواند تسریع شود. برای انجام سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی سرمایه‌بر، به یک شرکت انحصاری قوی نیاز است که در ترکیه، بوتاش بوده است.
از آنجایی که معاملات تجاری در هاب های گاز می تواند به صورت دوجانبه، بر روی پلتفرم های خارج بورس (OTC) یا در مبادلات گاز انجام شود، ایجاد بورس گاز گامی حیاتی برای ایجاد بازار رقابتی از طریق ایجاد سیگنال قیمت، استاندارد کردن قراردادها و انتشار کلیه اطلاعات به طرف های مربوطه است (IEA، 2013). 
زیرساخت های کافی و دسترسی به منابع گاز طبیعی
 قیمت هاب تنها در صورتی می تواند توسط بازار پذیرفته شود که هاب به مناطق عرضه و تقاضا متصل باشد. به همین دلیل، عرضه و تقاضا مهم ترین محرک های قیمت گذاری در هاب های گاز هستند. از آنجایی که عرضه نیازی طبیعی برای یک هاب است، فاصله مکانی تا نقاط تولید دارای اهمیت بالایی است. NBP را می توان به عنوان یک هاب گاز موفق با داشتن موقعیت استراتژیک نزدیک به مناطق تولید معرفی کرد. انگلستان می تواند تقریباً نیمی از تقاضا در یک سال را با تولید، تأمین کند. TTF نیز توسط تولید هلند پشتیبانی می شود که این افزایش جریان در بازار گاز هلند درکنار زیرساخت‌های دیگری مانند خطوط لوله انتقال، ال ان جی و تأسیسات ذخیره‌سازی از اهمیت بالایی برای موفقیت یک هاب گازی برخوردار است. ظرفیت ذخیره سازی، یک عامل حیاتی به منظور جبران نوسانات تقاضا و عرضه و مانعی بر شوک های قیمتی هاب است که بر موفقیت هاب تأثیر می¬گذارد. ترکیه در حال حاضر یک کشور واردکننده گاز است و 99 درصد به واردات برای تامین نیاز گاز طبیعی در این کشور وابسته است.
 با این حال، اکتشاف میدان ساکاریا  و انتخاب ترکیه به عنوان گزینه احتمالی برای انتقال گاز روسیه به اروپا شاید بتواند بازی را تغییر دهد که به افزایش جریان گاز و تقویت سیگنال قیمت در  این بازار کمک خواهد کرد. ترکیه امیدوار است با کشف ذخایر گاز در دهه گذشته بتواند مانند ایالات متحده نقش خود را از واردکننده به صادرکننده تغییر دهد. 
ذخایر ناچیزگاز و تولید بسیار اندک ترکیه، این کشور را تبدیل به یک واردکننده بزرگ گاز طبیعی کرده است. با این حال فیچ سولوشن پیش بینی خود از رشد خالص صادرات این کشور برای سال 2022 را به دلیل تورم بالای ترکیه، قیمت بالای گاز و تضعیف  لیر کاهش داده است؛ اما پیش بینی کرده است تا سال 2031، کشور سالانه 72 میلیارد متر مکعب واردات داشته باشد. 
 

نمودار 1) پیش بینی صادرات خالص گاز ترکیه (2031-2020)

در حالی که واردات خط لوله ترکیه توسط کشورهای همسایه انجام می شود، واردات ال ان جی نیز از طریق چهار تاسیسات گازی سازی مجدد ال ان جی صورت می گیرد. ترکیه از روسیه، ایران، آذربایجان، گاز از طریق خط لوله و از الجزایر، نیجریه و برخی کشورهای دیگر ال ان جی وارد می کند. 
ترکیه دارای پنج نقطه ورودی خط لوله گاز، چهار تاسیسات واردات ال ان جی، دو مخزن زیرزمینی ذخیره سازی و یک نقطه صادرات به یونان است (شکل 3). 

شکل 3 : رسم توضيحي  سیستم انتقال گاز ترکیه

نقطه نظر كارشناسي مؤسسه 
تبدیل ترکیه به یک هاب گاز با پیشنهاد روسیه، بدون شک پیامدهای ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک  خواهد داشت. روابط نزدیکتر بین روسیه و ترکیه نشان دهنده فاصله روزافزون بین روابط ترکیه و غرب است. هر دو طرف در مورد مسائل مصر، رژیم اشغالگر قدس، لیبی، فلسطین و مهم‌تر از همه، سوریه اختلاف نظر دارند. علاوه بر این، ایالات متحده و متحدان اروپایی آن اغلب نارضایتی خود را از وضعیت حقوق بشر در ترکیه ابراز می کنند. از آن طرف، تعمیق دوستی با مسکو ممکن است به اعتبار این کشور به عنوان یک میانجی بی طرف در بحران اخیر اکراین و روسیه لطمه بزند. به نظر می رسد که ترکیه در تصمیم گیری های سیاست خارجی خود درکنار حفظ روابط متعادل با شرق و غرب، خواهان دیکته کمتری از سمت غرب باشد.
 با وجود خطرات ژئوپلیتیکی، ترکیه به دنبال کسب حداکثر سود از این همکاری انرژی است. خرید گاز روسیه با هزینه کمتر ترکیه را قادر می‌سازد تا منابع درآمدی خود را به سمت فرصت‌های سرمایه‌گذاری جدید هدایت کند. از نظر داخلی، این اتفاق به اردوغان کمک می-کند تا حمایت عمومی را به دست آورد و پیروزی وی در انتخابات 2023 محتمل شود. همچنین ترکیه به یک بازیگر مهم در حوزه گاز تبدیل شودکه کشورهای اروپایی برای تامین تقاضای خود نیاز به تعریف روابط جدیدی با این کشور داشته باشد. 
با انتقال انرژی از روسیه به اروپا از مسیر ترکیه، این کشور می تواند نقش میانجی مهمی بین طرف های درگیر مانند اوکراین و روسیه برای حل و فصل مسالمت آمیز ایفا کند. برای روسیه، تعمیق همکاری با ترکیه به این معنی است که با تقویت روابط نزدیک خود با یکی از اعضای ناتو، قدرت نفوذ بیشتری بر روی  اروپا وکشورهای غرب پیدا کند. ترکیه می تواند از طریق خط لوله ترک استریم، جایگزینی برای خطوط لوله گاز آلمان باشد. این خط لوله به ترکیه کمک خواهد کرد تا اهمیت ژئواستراتژیک خود را به عنوان یک کریدور تامین کلیدی افزایش دهد. همکاری آنکارا و مسکو اعتماد روسیه برای مقاومت در برابر تحریم های غرب را افزایش می دهد و بر روی سیاست های خارجی این کشور اثر دارد. 
زیرساخت های انتقال گاز ترکیه در سال های اخیر بهبود یافته است. ترکیه ایستگاه های کمپرسور را توسعه داد، خطوط لوله جدید و تأسیسات جدید ال ان جی را احداث کرد، علاوه بر آن تأسیسات ذخیره سازی زیرزمینی را نیز افزایش داد. ضمن اینکه، دو پروژه خط لوله ترانزیتی ترک استریم و تاناپ با افزایش در منابع تامین گاز به بازار گاز این کشور کمک کرده است. این توسعه‌های زیرساختی می تواند زمینه ای برای ایجاد هاب در ترکیه باشد. قبل از این تحولات، هرگونه تلاش برای ایجاد قطب تجارت گاز بی نتیجه بوده است. همچنین، ترکیه باید به توسعه زیرساخت های گازی خود ادامه دهد. با این حال،  برای تبدیل شدن ترکیه به هاب گاز باید نقش بخش خصوصی در این کشور افزایش یابد و به شرکت های غربی و غیرغربی اجازه دهد در بازار گاز خود رقابت کنند.
این امر نیازمند سازماندهی و ایجاد فرصت‌های تجاری متقابل در ساختاری است که تامین‌کنندگان و خریداران متعدد در آن بتوانند به بازار دسترسی داشته باشند؛ برای این منظور، بخش انرژی ترکیه باید با بازار انرژی اروپا ادغام شود. 
بر اساس مطالعات آژانس بین‌المللی انرژی عوامل مهم در شکل گیری هاب گاز طبیعی شامل حکمرانی غیرمستقیم، حمل‌ونقل مستقل، دسترسی شخص ثالث (TPA)، مقررات‌زدایی قیمت عمده‌فروشی، ظرفیت کافی شبکه ، تعداد کافی بازیگران در بازار می باشد. اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده (EIA) نیز در دسترس بودن زیرساخت ها با خطوط لوله متعددی که همگرا بوده و به هم متصل می شوند و همچنین حضور طرف های تجاری متعدد را به عنوان عوامل کلیدی برای  تشکیل هاب تعریف می کند. لذا در شرایط حاضر، با توجه به انحصار دولتی بوتاش، یارانه به مشتریان داخلی و عدم وجود دسترسی شخص ثالث (TPA) قابل اجرا، دستیابی به هر نوع قیمت مرکزی/بازار در ترکیه امکان پذیر نیست.