در نیمه اول زمستان سال گذشته، قیمت گاز در اروپا به دلیل نگرانیهای ژئوپلیتیکی در اوکراین و بازار جهانی منقبض تر از حد انتظار الانجی، در سطوح بالا و بیسابقهای بوده است. آغاز بحران میان روسیه و اوکراین در 24 فوریه بار دیگر باعث افزایش قیمتها و واکنش کمیسیون اروپا و دولتهای اروپایی شد، به طوریکه اکنون به دنبال کاهش وابستگی به واردات گاز از روسیه هستند. در چنین شرایطی قیمتهای بالا باعث کاهش تقاضا در بخشهای صنعتی و تولید برق میشود و اروپا را به بازاری برتر برای فروشندگان الانجی تبدیل میکند، که منجر به رکورد واردات الانجی اروپا در ماههای اخیر شده است.
در نهایت، توانایی اروپا برای دستیابی به هدف ذخیرهسازی کمیسیون اروپا (تکمیل ذخایر اتحادیه اروپا به 80 درصد از ظرفیت ذخیرهسازی تا قبل از زمستان 2023-2022)، به ادامه جریان گاز از روسیه، حداقل در سطوح «Take or Pay» که در قراردادهای بلندمدت گازپروم با طرفهای اروپایی آن تصریح شده است، بستگی دارد و اگر عوامل ژئوپلیتیکی منجر به کاهش در جریان گاز خط لوله روسیه شود، دستیابی به این هدف ذخیره سازی به طور قابل توجهی دشوارتر خواهد بود.
با آغاز بحران میان روسیه و اوکراین در 24 فوریه 2022، انگلیس، اتحادیه اروپا و ایالات متحده تحریمهای بیسابقهای را شامل تحریم بانک مرکزی روسیه و مسدود کردن حدود نیمی از 600 میلیارد دلار ذخایر ارز خارجی این کشور که در بریتانیا، اتحادیه اروپا و ایالات متحده نگهداری میشد، وضع کردند.
در 8 مارس، کمیسیون اروپا استراتژی را تحت عنوان REPowerEU، با هدف کاهش دو سوم از تقاضای اتحادیه اروپا به گاز روسیه، تا پایان سال 2022 منتشر کرد که بر اساس آن قرار است ذخایر اتحادیه اروپا تا 1 نوامبر 2022 به 80 درصد ظرفیت ذخیره سازی برسد.
در 31 مارس، «ولادیمیر پوتین»، رئیسجمهور روسیه، فرمانی صادر کرد که بر اساس آن شرکتهای «کشورهای غیردوست» باید از این پس هزینه گاز خريداري شده از روسیه را به جای دلار یا یورو به روبل پرداخت کنند. روش پرداخت پیشنهادی، طرفهای اروپایی گازپروم را ملزم میکند که دو حساب بانکی یکی به یورو و دیگری به روبل در گازپروم بانک ایجاد کنند. بر این اساس خریدار اروپایی صورتحساب ماهانه خود را به یورو دریافت میکند و این مبلغ را به حساب یورویی خود در گازپروم بانک منتقل میکند. سپس گازپروم بانک یورو را دريافت و آن را با روبل در بورس مسکو مبادله کرده و در نهایت قبل از اینکه روبل را به حساب گازپروم در گازپروم بانک منتقل کند آن را به حساب روبلي گازپروم بانک متعلق به خریدار منظور میکند. اینکه آیا این رویه، تحریمهای اتحادیه اروپا علیه بانک مرکزی روسیه را نقض میکند یا خیر، در حال حاضر نامشخص است، اما موضع اتحادیه اروپا این است که اگر خریداران اروپایی یورو را به گازپروم بانک انتقال دهند و معامله را کامل اعلام کنند، نقض تحریم نیست. البته باید دید که آیا این مورد از سوی طرف روسی پذیرفته میشود؟ زیرا در این فرمان آمده است که تراکنش تنها زمانی کامل تلقی میشود که روبل به حساب بانکی گازپروم واریز شود.
اولین تأثیر مکانیسم پرداخت روبلی در 27 آوریل رخ داد، زمانی که گازپروم به دلیل عدم پایبندی لهستان و بلغارستان به مکانیسم پرداخت جدید، عرضه به پیجینیگ (لهستان) و بلغارگاز (بلغارستان) را متوقف کرد و در 20 مه روسیه با امتناع گاسوم فنلاند از روش پرداخت جدید، جریان گاز به این کشور را نيز قطع کرد.
توقف تحویل به پیجینیگ لهستان باعث شد واردات گاز اين كشور از طریق خط لوله یامال-اروپا به پایان برسد و لهستان نیز واردات خود را از آلمان افزایش داد. در سه ماهه چهارم سال2021 اختلاف حجم گازی که از بلاروس در کوندراتکی وارد لهستان میشد و از طریق لهستان در مالنو به آلمان میرفت در نقطه میانی بخش لهستانی خط لوله، برداشته شد، با این حال از ژانویه 2022 به بعد، جریان ورود به لهستان در کوندراتکی به صفر رسید و جریان در ورود گاز به آلمان در مالنو معکوس شد، بطوریکه گاز از آلمان به لهستان فرستاده میشد. این جریان معکوس به عنوان یک جریان منفی در شکل 1 نشان داده شده است. به این صورت که دیگر آلمان از طریق خط لوله یامال-اروپا گاز دریافت نمیکند و لهستان از آلمان (نه روسیه) گاز دریافت میکند. در 27 آوریل، جریان در کوندراتکی دوباره به صفر رسید و جریان فیزیکی گاز از آلمان به لهستان به شدت افزایش یافت، سپس در 11 مه، دولت روسیه تحریمهایی را علیه یوروپل گاز، که بخش لهستانی خط لوله یامال-اروپا را اداره میکند، اعمال کرد، بدان معنا که گازپروم نمیتواند از این خط لوله برای انتقال گاز به آلمان استفاده کند.
شکل 1: جریان گاز در کوندراتکی (مرز بلاروس-لهستان) و مالنو (مرز لهستان-آلمان) (standard mmcm/d)
Source 1: Data from ENTSOG Transparency Platform
دومین عامل ژئوپلیتیکی که مطرح شد، خروج گازپروم از شرکتهای تابعه خود در اروپا، یعنی گازپروم آلمانیا و شرکتهای تابعه گازپروم آلمانیا (شامل Gazprom Marketing & Trading مستقر در لندن، Gazprom Schweiz مستقر در سوئیس، تاجران آلمانی Wingas & WIEH، و اپراتور ذخیرهسازی گاز مستقر در آلمان، Astora ) بود.
خروج گازپروم در 1 آوریل 2022 پس از گزارشهایی مبنی بر حمله به برخی از دفاتر آن توسط بازرسان اتحادیههای صنایع بزرگ کمیسیون اروپا صورت گرفت و قرار است دولت آلمان و آژانس تنظیم مقررات شبکه فدرال (BNetzA) به عنوان متولی گازپروم آلمانیا تا 30 سپتامبر 2022 فعالیت کنند. در 11 مه، دولت روسیه گازپروم آلمانیا و دیگر شرکتهای تابعه سابق گازپروم را تحریم کرد و بر این اساس گازپروم، گاز این شرکتها را تامين نمیکند.
سومین عامل ژئوپلیتیکی که بر جریان گاز روسیه به اروپا تأثیر میگذارد، توقف نسبی جریان گاز روسیه به اوکراین است. تا همین اواخر، گاز روسیه از طریق دو نقطه اتصال سودژا و سوخرانیوکا به اوکراین تحویل میشد. در 10 مه، سیستم انتقال گاز طبیعی اوکراین گزارش داد که دیگر کنترل فنی و عملیاتی بر ایستگاه کمپرسور «نووپسکوف» در غرب سوخرانیوکا ندارد و در 11 مه نیز گزارش داد که گازپروم شیر خط لوله "سایوز" ("اتحادیه اروپا") را بسته است و جریان گاز در سوخرانیوکا متوقف شده است. جریان ترانزیت گاز از طریق اوکراین توسط یک قرارداد ترانزیت طولانی مدت بین گازپروم و سیستم انتقال گاز طبیعی اوکراین کنترل میشود که در پایان سال 2024 منقضی خواهد شد. بر اساس این قرارداد گازپروم 109.6 میلیون متر مکعب در روز از کل ظرفیت ترانزیت را برای نقاط مختلف اتصال بین مرزی به داخل و خارج از اوکراین رزرو در نظر میگیرد. در حال حاضر، گازپروم دارای 77.2 میلیون متر مکعب در روز ظرفیت واردات به اوکراین در سودژا و 32.4 میلیون متر مکعب در روز در سوخرانیوکا است كه رزرو شده است. در هفته اول ماه مه، جریان در سودژا حدود 75 میلیون متر مکعب در روز بود، در حالی که جریان در سوخرانیوکا 24 میلیون متر مکعب در روز و در مجموع 99 میلیون متر مکعب در روز بود. در 9 مه، جریان در سودژا و سوخرانیوکا به ترتیب 75 میلیون متر مکعب و 24 میلیون متر مکعب بود. آخرین دادهها نشان میدهد همچنان جریان در سودژا برای جبران کاهش جریان در سوخرانیوکا افزایش نیافته است و در 18 مه به حدود 53 میلیون متر مکعب در روز کاهش یافته است.
در آينده نه چندان دور وضعيت پرداخت بهاي قراردادهای بلندمدت خريد گاز توسط طرفهای اروپایی گازپروم روشن خواهد شد، اينکه چه خریدارانی به روش پرداخت جدید ملحق شده و چه کسانی خود را در معرض قطع جریان گاز از روسیه قرار میدهند. این احتمال وجود دارد که پیجینیگ و بلغارگاز تمایل بیشتری به پرداختهای روبلی داشته باشند، زیرا قراردادهای بلندمدت آنها در هر صورت در پایان سال 2022 منقضی میشد. در مقابل، احتمالا بسیاری دیگر از خریداران اروپایی مایل به انطباق با روش پرداخت جدید هستند، مگر اینکه بپذيرند پرداخت هزینه به روشی که برای دولت روسیه و گازپروم قابل قبول است، نقض تحریمها است.
برای ماه هاي باقيمانده از تابستان، قطع پیجینیگ، بلغارگاز و گاسوم، تحریمهای روسیه علیه شرکتهای سابق تابعه گازپروم و توقف جریان گاز روسیه در سوخرانیوکا (اگر گازپروم ظرفیت رزرو خود را سودژا افزایش ندهد)، حجم بازار اروپا را کاهش داده و باعث می شود خریداران (یعنی پیجینیگ، بلغارگاز و گاسوم و شرکتهای سابق تابعه گازپروم) به دنبال حجم از جای دیگری باشند که این بر تعادل عرضه و تقاضا در بازار اروپا تأثیر خواهد گذاشت.
آدرس: تهران، خیابان ولیعصر، روبروی پارک
ملت، کوچه شهید سلطالی، شماره ۶۵
تلفن: ۶۰-۲۲۰۲۹۳۵۱
info@gashouse.ir :پست الکترونیک
خانه مطالعات راهبردی گاز به منظور استفاده بهینه از ظرفیتها و توانمندیهای موسسه مطالعات بینالمللی انرژی برای پاسخ گویی به نیازهای مطالعالی، پژوهشی و تحقیقاتی شرکت ملی گاز ایران در حوزه مطالعات راهبردی در اسفند ماه سال ۱۴۰۰ تأسیس و افتتاح شد.